Блог

Уран табахтаахтар түмсүүлэрэ ааспыт үйэ 60-ус сылларын бүтүүтэ тэриллибитэ. Чурапчы оройуонун култуураҕа салаатын сэбиэдиссэйэ Афанасий Алексеевич Сивцев өйөбүлүнэн дьахтар хамсааһынын активиһа, библиотека үлэһитэ Федора Григорьевна Пудова оройуон киинин кулуубун иһинэн тэрийбитэ. 70-ус сылларга Чурапчы музейыгар Елена Алексеевна Пермякова бу саҕалааһыны салгыы үлэлэппитэ. Ол кэннэ араас сылларга бытовой кэмбинээт директорынан үлэлии сылдьыбыт Агита Гаврильевна Платонова, учуутал Прасковья Ефимовна Дьячковская иистэнэр идэлээх дьахтар аймаҕы бэйэлэрин тула түмпүттэрэ. Умнуллан испит сахалыы ииһи ол саҕанааҕы кэм кэрдиитинэн саҥалыы тыыннааһын саҕаламмыта. Кычым-чаппараах истиэнэҕэ ыйанар көбүөр-панно, арыт күндү мал – телевизор – сабыыта буола сылдьыбыттааҕа. 70 сылларга хара билиис билэлээх, кыһыл, күөх кыбытыктаах тумсулаах, цигейка истээх кыһыҥҥы атах таҥаһын оччотооҕу иистэнньэҥнэр тиктэн кэппиттэрэ. Сарыыларын ордугуттан сап быысабайдаах сайыҥҥы түүппүлэлэри, хаппар суумкалары тиктэллэрэ. Бу кэмнэргэ оноолоох сон моһуонунан толбоннурар таҥастан сахалыы былааччыйалары тиктэллэрэ, стеклярус оҕуруонан, блесткаларынан симииллэрэ. Бэл диэтэр сэбиэскэй геральдика быысабайдаах чаппараахтар тэнийэ сылдьыбыттара

Ф.Г.Пудова салалтатынан туоһунан тигии куруһуога ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Чурапчы спорт туоната буоларын быһыытынан туос маастара биир биллэр үлэтинэн Ленин телеграммата суруллубут кубок быһыылаах оҥоһуга дьон болҕомтотун тардыбыта, күн бүгүн кыраайы үөрэтэр түмэл фондатыгар хараллыыга баар.

Иистэнии эйгэтин сэргэ бу сылларга ювелирнай оҥоһуктарга төрүт былыргылыы үгэстэри илдьэ сылдьар Константин Афанасьевич Макаров-Эҥсии Уус (Кыра Эҥсии) аата-суола биллэрэ. Кэлин, А.Г.Платонова “Сардаана” фабрика директорынан ананан Дьокуускайга үлэлии тиийэн баран Эҥсии Ууһу ювелирнай сыах маастарынан ыҥырбыта. Онон Саха сиригэр Чурапчылыы кутуу ытарҕа канона тэнийбитэ. Ювелирнай искусство Чурапчы улууһугар сайдыытыгар улахан кылааттаах СР норуот маастара Степан Дмитриевич Дьячковскай Эҥсии Уус үөрэнээччитэ буолар. Билигин бу хайысханы тута сылдьар СР норуот маастара Владимир Владимирович Дарамаев.

80-ус сылларга Чурапчы уран тарбахтаахтарын түмсүүтүн кыттыылаахтара республикатааҕы, Уһук Илин уонна Бүтүн Россия таһымнаах быыстапкаларга кыттан ситиһиилэнэн барбыттара. Е.А.Пермякова куоракка көһөн барбытын кэннэ түмсүүнү ССРС уонна СР култууратын туйгуна, музей идэлээх үлэһитэ Валентина Дмитриевна Пинигина тутан илдьэ хаалбыта. 1989 сылга түмсүү “народнай” статустанан, бастакы салайааччытынан ССРС худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, СР норуот маастара Роман Михайлович Пинигин салайбыта. Бу кэмҥэ Чурапчы маастардарын аар-саарга аатырдыбыт улахан уустар ааттара биллэн барбыта: кыл-сиэл оҥоһуктарга Евдокия Семеновна Пинигина, мас оҥоһуктарга Ким Конфеевич Колесов, Николай Иннокентьевич Новгородов, туой оҥоһуктарга Мария Николаевна Гуляева-Туойа, төрүт иискэ Акулина Ильинична Ноговицына, туос оҥоһуктарга Ньургустаана Дмитриевна Флегонтова, Мария Сергеевна Ноговицына. Норуот уус-уран оҥоһуктарын сыныйан үөрэтии, өҥү-дьүһүнү таба туһаныы, төрүт таҥаһы-сабы сцена көстүүмүттэн араарыы бу кэмнэртэн олоххо күүскэ киирбитэ.     

“Народнай” статуһу ылбыт түмсүү “Ай” студия диэн аатынан күн бүгүн үлэлээбитэ 36-ыс сыла буолла. Сол курдук 1992 сыл улахан ситиһиитинэн коллектив Сибиир дьаарбаҥкатыгар Кыһыл көмүс мэтээли ылыыта буолар. 2000 сылларга норуот студията республикатааҕы норуот айымньытын дьиэтин, “Симэх” галереяны кытта ыкса сибээһи туппута. 2006 сылга Саха норуотун улуу айымньытын – Олоҥхону – ЮНЕСКО аан дойду шедеврын быһыытынан билиниитигэр анаан тэриллибит улахан түһүлгэ сүрүн кыттааччыларынан Чурапчы маастардара буолбуттара. Ойуулуур-дьүһүннүүр искусство национальнай түмэлин сүрүннээһининэн 2015 сылтан тахсар “Раритеты Якутии” серийнай каталог Чурапчы улууһун уус-уран оҥоһуктарыттан саҕаламмыта элбэҕи этэр.

Араас кэмнргэ “Ай” студияҕа үлэлээн ааспыттара:

• Шишигина Татьяна Николаевна;
• Барашкова Амгалена Ноторовна;
• Картузова Мария Ильинична;
• Постникова Елена Александровна;
• Захарова Анна Петровна;
• Дарамаева Галина Владимировна;
• Ефремова Екатерина Кэнчэрьевна;
• Бушкова Татьяна Петровна;
• Павлов Иван Дмитриевич;
• Захарова Виктория…;
• Захаров Степан…;
• Гоголева Саина Михайловна.

Билигин үлэ саҥалыы хайысхатын тутан үлэлииллэр Сусанна Дмитриевна Дьячковская, Муосчут кыыһа Айылгы Пинигина. Студия үлэтэ научнай төрүккэ олоҕурар. Ол курдук, 2011 сылга норуот уус-уран оҥоһуктарын уонна декоративнай прикладной искусствота түһүмэҕинэн сайдыытын программата суруллан (специалист Пинигина А.Р.) олоххо киирбитэ. Хас нэһилиэк ахсын кымыс иһиитигэр туттуллар чорооннор, ат симэҕэ оҥоһуллан барбыта. Уус-уран оҥоһук каноничнай көстүүтүн, технологиятын, булумньу быһыытынан чинчийиигэ “Симэх” национальнай киини, чинчийэр институт үлэһиттэрин, түмэллэри кытта системалаах үлэ сөргүтүллүбүтэ. Чурапчы улууһун нэһилиэктэригэр кымыс иһиттэрэ, ат толору симэҕэ, аас тэллэхтэр, сөрүөлэр баар буолбуттара. 17 нэһилиэккэ уран тарбахтаахтар түмсүүлэрэ олохтоох култуура кииннэрин иһинэн былааннаахтык үлэлииллэр:

• 2019 с. – 478 түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 16, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 20, Чурапчы улууһун маастара – 44;
• 2020 с. — 478 түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 18, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 29, Чурапчы улууһун маастара – 46;
• 2021 с. – 478 түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 18, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 32, Чурапчы улууһун маастара – 55;
• 2022 с. – 500-чэкэ түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 18, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 34, Чурапчы улууһун маастара – 57;
• 2023 с. – 500-чэкэ түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 18, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 34, Чурапчы улууһун маастара – 72;
• 2024 с. – 500-чэкэ түмсүү кыттыылааҕа, ол иһигэр СР норуот маастара – 18, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара – 43, Чурапчы улууһун маастара – 72;

Семинар-практикумнар ыытыллыбыттара:

• 2019 с. – саха төрүт таҥаһын үөрэтиигэ (этнограф А.Н.Прокопьева, ювелирдар П.К.Алексеев, А.А.Алексеева, СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастара Г.В.Дарамаева кыттыылаах);
• 2020 с. – саха төрүт таҥаһыгар киэргэтии арааһын, өҥү-дьүһүнү дьүөрэлээһиҥҥэ (ХИФУ преподавателэ С.И.Петрова салайар “Уран иис” түмсүүтэ, “Дьүөгэ” иистэнэр сыах салайааччыта Т.Н.Карсанаева кыттыылаах);
• 2021 с. – туой оҥоһукка (республика бастыҥ керамистара М.Н.Гуляева-Туойа, В.Н.Божедонова, В.Н.Тагров, Л.Е.Тавакалова, Д.Н.Колодезников, И.Н.Сметанина, У.В.Матвеева кыттыылаах);
• 2022 с. – чороон оҥоруутугар (Н.Егоров-Баайаҕыын Уус, Болтоҥо ууһа Г.В.Егоров кыттыылаах);
• 2023 с. – мас иһит оҥоруутугар (А.П.Лопатин салайааччылаах республика бастыҥ мас уустара кыттыылаах).

 Чурапчы улууһугар норуот уһанар үгэстэрин олохсуйбут сирдэрин “Симэх” национальнай киин сүбэтинэн чопчулааһын ыытыллыбыта. Ол курдук:

— төрүт үгэһи сөргүтэр иис бары көрүҥэ;

— сылгы сиэлиттэн, кутуругун кылыттан хатан оҥоһук;

— маһы уонна да атын үүнээйи көрүҥнэрин таҥастаан уһаныы;

— туой буорунан оҥоһук, күөс охсуута;

— тимири уһаарыы, быһах охсуута;

— симэх-киэргэл (кутуу, таптайыы, аалыы ньыматынан);

— сэлии муоһунан, кыыл уҥуоҕунан уһаныы;

— бисер оҕуруонан иистэнии;

— түүнү, тириини таҥастаан иистэнии.

Тоҕус көрүҥ, тоҕус сайда турар хайысха Чурапчы иис-уус дьонун төрүт үгэстэргэ олоҕурбут дьарыктара буолар. Чинчийии, ырыҥалааһын, сөргүтүү үлэлэрэ бу тоҕус хайысханан сайдаллар.

Уһанар дьоҥҥо, култуура эйгэтин исписэлиистэригэр быһаарыы үлэтэ систиэмэлээхтик ыытыллар. Олохсуйбут көрүҥнэринэн сайдар сирдэри 2019 сылга улуус баһылыгын «Об утверждении Перечня видов производств и групп изделий народных художественных промыслов, в соответствии с которым осуществляется отнесение изделий к изделиям народных художественных промыслов» анал дьаһалынан  тэрээһиннэр, быыстапкалар, күрэхтэр балаһыанньаларын нөҥүө тириэрдии оҥоһуллар.

Улахан ситиһиилэртэн биирдэрэ – 2021 сылтан Чурапчы улууһун баһылыгын Гранын олохтооһун буолар:

• 2022 с. – 100 000 солкуобай (Сылаҥ нэһилиэгин “Күбэйэ” түмсүүтүгэр – 50000, Чурапчы улууһугар норуот маастардарыгар Попов П.К. – 25000, Иустинов И.Н. – 25000);
• 2023 с. – 500 000 солкуобай (СР норуот уус-уран оҥоһуктарын маастарыгар Ахматова Н.П. – 200000, Адамов И.И. – 150000, Екечьямов П.А. – 150000);

Кэскиллээх былааннааһыҥҥа, инники соруктарга оҥорон таһаарыыга (производство) төрүт уһанар үгэс ньымаларын аныгылатыы, эталоннай оҥоһуктарга технология саҥа көрүҥнэрин киллэрэн сайыннарыы, киһи-аймах көстүүтэ тупсубутунан быһыыга-таһааҕа барсар төрүт үгэскэ олоҕурбут саха таҥаһын көрүҥнэрин элбэтии, ыраас натуральнай материаллары туһаныы. Маастар айарыгар-тутарыгар өйөбүл программалары, Граннары туруорсуу, уруулуу омуктар култуураларын билим таһымыгар чинчийэн, “төрдө-төбөтө” бу эбит диэн алтыһар суолларын торумнааһын, Үс Саха үгэһин сүтэрбэккэ үйэтитии – сыал-сорук буолан уус-уран оҥоһуктар Чурапчы улууһунааҕы “Ай” народнай студиятын иннигэр тураллар, салгыы үлэлииргэ угуйаллар.

Муосчут кыыһа Айылгы Пинигина, “Ай” норуот студиятын сүрүннүүр специалиһа.